U Dvorskom kompleksu na Dedinju čuva se jedno od najznačajnijih dela proslavljenog vajara iz 20. veka, Ivana Meštrovića. Ova skulptura, poznata kao „Povijest Hrvata“, izuzetno je emotivno izrađena, a veruje se da je ženski lik u njoj oličenje umetnikove majke, Marte, koja je obučena u tradicionalnu narodnu nošnju Dalmatinske zagore. U njenoj ruci nalazi se masivna kamena ploča sa natpisom „Povijest Hrvata“ na glagoljici, starom pismu koje je korišćeno pre uvođenja katoličke latinice.
Ovo remek-delo umetnosti dopremljeno je u kraljevski dvor Karađorđevića u maju 1934. godine i smešteno je u vrtni paviljon, naspram glavnog ulaza, kao deo privatne umetničke kolekcije Kralja Aleksandra I. Skulptura, sa ozbiljnim izrazom lica i rukama sklopljenim na ploči u njenom krilu, ostavlja snažan utisak savršenog sklada i mira.
Meštrovićeva majka često je bila inspiracija za njegova dela, a umetnik je bio veoma cenjen na jugoslovenskom dvoru. Izradio je neka od najvažnijih simbola Kraljevine Jugoslavije, među kojima se ističu Pobednik, Spomenik Neznanom junaku, Anđeo smrti i Spomenik zahvalnosti Francuskoj. Njegov opus, bez obzira na to da li je bio favorizovan u odnosu na druge umetnike, ostaje značajan i neosporan.
Skulptura „Povijest Hrvata“, takođe poznata kao „Majka Hrvata“, ostala je u dvoru, skrivena od svakodnevnih pogleda Beograđana, kao umetničko blago. Nakon raspada Jugoslavije 1991. godine, neki u Hrvatskoj su tražili da se skulptura prenese u njihovu zemlju, ali to nije bilo moguće. Ova skulptura je prvobitno bila namenjena nikad realizovanom projektu Svehrvatskog muzeja u Kninu.
Kralju Aleksandru se skulptura dopala, te se našla u dvorskom kompleksu. O ovom činu postoje različita tumačenja – da li je skulptura ustupljena, pozajmljena, prodata ili je prodaja odbijena. Prema nekim izvorima, kralj je bio spreman da vrati skulpturu kada muzej bude izgrađen. Nakon Drugog svetskog rata i ukidanja Kraljevine Jugoslavije, skulptura je ostala u Beogradu jer je Meštrović nije stavio na spisak skulptura koje je poklonio Hrvatskoj 1952. godine. Čak i da nije bila otkupljena, po pravu održaja, skulptura pripada Srbiji, budući da je više od 80 godina čuvana na Dedinju.
Dodatnu potvrdu kako je skulptura kupljena pruža dokument objavljen 2015. godine, koji pokazuje da je kralj Aleksandar kupio „Povijest Hrvata“ 1933. godine za 200.000 dinara, uz dodatnih 55.145 dinara na ime troškova prevoza i izrade kipa.
U današnjoj Hrvatskoj, ova skulptura se smatra nacionalnim simbolom. Nalazi se u hrvatskom pasošu, tačnije na prvoj stranici gde granična policija može da stavi pečat. U Zagrebu postoje kalupi za ovo delo, a mnoge istovetne kopije su smeštene u raznim hrvatskim institucijama.
Iako je skulptura simbol drugog naroda, njen umetnički i istorijski značaj ostaje neosporan. Otkupio ju je kralj koji je cenio Meštrovića, a ovaj vajar, Hrvat po nacionalnosti, ostvario je svoja najznačajnija dela u vreme Kraljevine Jugoslavije. Njegova umetnička ostavština i dalje govori o posebnoj estetici, vremenu i ideji koja je izrodila ovu umetnost.
U zaključku, skulptura „Povijest Hrvata“ ostaje simbol umetničkog stvaralaštva i kulturnog nasleđa koje prevazilazi granice i nacionalne identitete, a njena sudbina u Dvoru na Dedinju svedoči o kompleksnim odnosima između umetnosti, politike i nacionalnog identiteta.
